“Almanya’da cami ve imamların potansiyeli üzerine yapılan tartışmaların somutlaştırılması yönündeki adımlar ancak memnuniyetle karşılanabilir. Bununla birlikte öncelikle araştırma sonuçlarının temsil gücü gözden geçirilmelidir. Zira yapılan araştırmaların birçoğu cami ve imamların faaliyetlerinden bihaber insanların verdikleri bilgilere dayandırılmaktadır.

Buna rağmen elimizdeki araştırma sonuçlarının önemli bir kısmı bizim düşüncelerimizi destekler niteliktedir. Örneğin çoğu cami cemiyeti, dini hizmetten çok daha fazla imkân sunmakta (s. 7) ve bu hizmetler ağırlıklı olarak gönüllü kişilerce yürütülmektedir (s. 10).  Dikkate değer olan bir tespit ise şudur: ‘dinî imkânlar ne kadar çeşitli ise, dinî olmayan imkânların da o ölçüde çeşitliği artmaktadır” (s. 7). Bu açıdan bakıldığında camilerin çalışmaları takdir edilmelidir. Bu özellikle de IGMG’ye olan bağlılıkları nedeniyle yapısal ve maddi destekten mahrum kalan cemiyetlerimiz için geçerlidir. Bu noktada araştırma sayesinde böyle bir yaklaşımın ne kadar verimi engelleyici olduğunu görebiliyoruz. Geriye bu durumun farkına varılması ve üzerine düşünülmesini ümit etmek kalıyor.

Araştırmanın dikkate değer bir diğer sonucu ise araştırmaya katılan cemiyetlerin yüzde 39’unun yeni bir inşaat projesi planlamalarıdır (s. 71). Bu durum Almanya’da İslamî cemiyet hayatının kök saldığının sadece bir işareti değil, aynı zamanda açık bir ispatıdır.

Aynı şey eğitim ve gelişim projelerine olan ilgi göz önüne alındığında, imamların çalışmaları ile ilgili olarak da söylenebilir. Gerçi bu noktada bir dil eksikliği tespitinde de bulunuluyor ancak bu daha ziyade yerinde eğitimli personelin olmayışından kaynaklanıyor. Şüphesiz yeni olmayan bu tespit, muhtemelen imamların eğitimleri meselesine hız verilmesi için bir hareket zemini olarak görülüyor. Bu aslında İslami cemiyetlerin de kanaatleriyle örtüşmekte, ancak imamların ilk etapta Almanya’da Müslümanların ihtiyaçlarına yönelik olarak İslamî cemiyet hayatının tesis edilmesi noktasında eğitilmeleri yerine, öncelikli olarak uyum ve güvenli politikalarının bir ortağı olarak görülmeleri gibi arkasında birçok soru işareti de bırakıyor”.